“Zoudt u op deze knop willen drukken, majesteit?” Op 17 april 1956 kwam toenmalig Koningin Juliana naar de burgemeesterswoning Nyengaerde om thee te drinken. Daarna vertrok ze naar de Radiotelescoop in Dwingeloo om die officieel te openen.
Hier het Polygoonjournaal van de opening op 17 april 1956 (2 minuten).
In het kader van de Maand van de Geschiedenis https://www.maandvandegeschiedenis.nl/ organiseerde stichting Nyengaerde op 24 oktober 2023 een ‘koninklijke’ high tea omdat de opening van de telescoop die maand zevenenzestig en een half jaar geleden was.
Voor of na de high tea konden de bezoekers op eigen gelegenheid een kijkje nemen bij de radiotelescoop aan de rand van natuurgebied het Dwingelderveld of deze voor een demonstratie bezoeken. Bij de demonstraties werden signalen uit het heelal opgevangen van miljoenen tot miljarden jaren geleden! Ook werden de spiraalarmen in onze Melkweg getoond met waarnemingen op de 21 cm-waterstoflijn van de neutrale waterstof, het soort waarnemingen waar de Dwingeloo Radiotelescoop speciaal voor is gebouwd. Onderstaande figuur is een voorbeeld van zo’n demonstratiewaarneming.
Links: Een schematische plattegrond van de Melkweg. De radiotelescoop kijkt (witte lijn naar rechts boven) vanuit de Orion Arm – waar ons zonnestelsel zich bevindt – door de Perseus Arm (oranje lijn) en de Outer Arm (rode lijn). Rechts: Het signaal van de neutrale waterstof in de Orion, Perseus en Outer spiraalarmen waar de telescoop doorheen kijkt.
Foto(s): CAMRAS Tjipke de Beer en Tammo Jan Dijkema
Tijdens de Landelijke Sterrenkijkdagen waren we op zaterdagavond 25 februari open. We hadden net als de rest van Nederland mooi helder weer.
We verzorgden in en bij de Dwingeloo radiotelescoop verschillende activiteiten:
We hadden een stuk of vijf optische telescopen opgesteld die we op verschillende objecten aan de hemel hadden gericht zoals Juptiter, Mars, de Plejaden, de Orionnevel, de Andromedanevel en de maan.
We gaven een demonstratie van waterstof in de spiraalarmen van de Melkweg aan de hand van waarnemingen op de 21-cm waterstoflijn met een 1,5 meter schotel.
We gaven een demonstratie van radio-reflecties die we met een eenvoudige yagi-antenne waarnamen van het meteoorbaken (zender) in Ieper (België) via meteoren en vliegtuigen.
Rondleidingen van een half uur in de radiotelescoop. Hiervoor was reserveren nodig. Omdat de ontvanger in onderhoud was konden we geen live-ontvangst van radiogolven uit het heelal demonstreren. Maar de telescoop kon wel draaien en dat was voor veel bezoekers al een hele belevenis. Onze rondleiders hebben eerder opgenomen waarnemingen laten zien en horen en uitleg gegeven over wat radiosterrenkunde onderscheidt van optische sterrenkunde met andere typen telescopen.
Bezoekers waren zonder uitzondering enthousiast. We hebben in totaal 135 bezoekers ontvangen, waarvan ruim 25 kinderen. Veel bezoekers hebben aangegeven dat ze nog een keer terugkomen als de voor waarnemingen benodigde antennes en ontvangers na het onderhoud weer in het brandpunt hangen.
Auteur(s): Ger Geertsma, Ard Hartsuijker en Frans de Jong
Foto(s): : Arie Hin (ASTRON archief), T. Vermeesch
Samenvatting
De Würzburg Riese radiotelescoop waarmee Leidse astronomen onder leiding van prof. dr. J.H. Oort begin jaren vijftig in Radio Kootwijk voor het eerst de spiraalarmen in onze Melkweg in kaart brachten is teruggevonden. Lange tijd was deze van oorsprong Duitse radarantenne verloren gewaand. Uit speurwerk blijkt dat deze ook wel zogenoemde Kootwijk HI Würzburg geruime tijd op Volkssterrenwacht Simon Stevin te Hoeven heeft gestaan en nu door Museum Deelen gerestaureerd wordt naar de oorspronkelijk militaire radarfunctie.
Historie
Het is bijna tachtig jaar geleden dat de Utrechtse sterrenkundestudent Henk van de Hulst aangespoord door de Leidse astronoom prof. Jan Oort heeft berekend dat waterstofatomen hele zwakke radiogolven uitzenden op een golflengte van 21 centimeter. Na de Tweede Wereldoorlog krijgen de Leidse astronomen en technici de beschikking over een van de Würzburg Riese radarantennes afkomstig uit de Atlantikwall die de PTT bij radiozendstation Radio Kootwijk heeft opgesteld voor diverse onderzoeken. Onder leiding van radio-ingenieur Lex Muller bouwen zij deze om tot radiotelescoop. Op 25 maart 1951 slaagden in Harvard de Amerikaanse onderzoekers Harold Ewen en Edward Purcell er in de 21 centimeter waterstof spectraallijn voor het eerst waar te nemen. De Nederlandse astronomen en technici die hetzelfde probeerden met de Würzburg in Radio Kootwijk slaagden daar op 11 mei 1951 ook in. Daarna begon in Nederland het systematisch onderzoek naar de structuur van de Melkweg en werd een eerste plattegrond met de spiraalarmen van onze Melkweg gemaakt (bron 1). Dat astronomisch succes verschaft de Nederlandse astronomie veel internationale erkenning en legt de basis om in Dwingeloo de 25 meter grote radiotelescoop te bouwen voor meer gedetailleerd onderzoek van de Melkweg.
Maarten Schmidt (l) and Gart Westerhout (r) observing the Galaxy with the Kootwijk HI Würzburg radio telescope.
Galaxy map in Westerhout’s article in B.A.N. Vol. 13 No. 475 (1957).
Kwijt
De tot radiotelescoop omgebouwde Kootwijk HI Würzburg heeft daarna nog wat omzwervingen gemaakt en is als historisch wetenschappelijk instrument in de vergetelheid geraakt. Navraag en onderzoek in de laatste twintig jaar heeft weinig opgeleverd en men is ervan overtuigd geraakt dat deze Würzburg schotel verloren was gegaan en tot schroot verwerkt (bronnen 2 en 3). En daarmee zou dit icoon van de Nederlandse radioastronomie als fysiek monument definitief verloren zijn geraakt. Op de oorspronkelijke plaats in Radio Kootwijk is alleen nog een informatiebord als herinnering geplaatst (bronnen 4 en 5).
Teruggevonden
Er is veel fotomateriaal beschikbaar van Würzburg antennes die bij het PTT zendstation in Radio Kootwijk hebben gestaan en later naar het NERA ontvangststation van PTT in Nederhorst den Berg zijn verplaatst. Uit dat materiaal en uit fysieke inspectie van allerlei details heeft Ger Geertsma, een enthousiast Würzburg onderzoeker, nu aangetoond dat de Kootwijk HI Würzburg nog bestaat. Hij heeft het bewijs kunnen leveren dat de Würzburg schotelantenne die geruime tijd op de Volkssterrenwacht Simon Stevin in Hoeven heeft gestaan en afkomstig was van NERA, de oorspronkelijk tot radiotelescoop omgebouwde Würzburg is waarmee de Nederlandse astronomen in Radio Kootwijk onze Melkweg voor het eerst in kaart hebben gebracht.
Een foto van de schotel in de Kootwijk periode met duidelijk twee voorbeelden van details die Geertsma als bewijs aandraagt: de twee verstevigingsribben boven en de vier (!) gaten rondom de antennevoet. (Foto: A. Hin, ASTRON archief)
Als voorbeeld van de vele details die Geertsma het bewijs opleverde hier twee details te zien in de foto van de Kootwijk HI Würzburg.
1. De twee verstevigingsribben midden boven achter het gaas. Die ribben komen vaker voor, maar niet op de andere schotels die bij NERA hebben gestaan.
2. De gaten rond de voet van de antennebevestiging. Ook de twee horizontale gaten komen vaker voor. Echter, deze zijn niet terug gevonden bij andere schotels in Nederland. De twee verticale gaten (iets uit het midden) zijn handmatig toegevoegd en uniek. Dit detail is links onder extra uitgelicht.
Deze details zijn ook te zien in de foto van de Würzburg zoals die later in Hoeven stond.
De Würzburg in gebruik als schotelantenne voor radioastronomische waarnemingen. Hier in de gloriedagen op sterrenwacht Simon Stevin te Hoeven. Deze Würzburg kwam in het najaar van 1972 van de PTT afdeling NERA te Nederhorst den Berg. (Foto T. Vermeesch, 1976)
Toen Geertsma eenmaal door had dat er slechts drie radiotelescopen in Radio Kootwijk hebben gestaan, samengesteld uit onderdelen van Würzburg Riesen aan de Nederlandse kust en uit zelfgemaakte onderdelen, die alle naar NERA zijn gegaan, kon hij de drie exemplaren makkelijk uit elkaar houden.
– NERA-West
Deze Würzburg staat nu bij Museum Vliegbasis Deelen, heeft daarvoor in Hoeven gestaan en is de oorspronkelijke Kootwijk HI Würzburg.
Deze Würzburg heeft een vroeg type onderstel, een WOII-cabine die in Hoeven vervangen is door een nieuwe cabine in dezelfde stijl, heeft een originele 7,5 meter schotel van aluminium met vier gaten rondom de antennevoet en twee extra ribben.
En zoals eerder vermeld:
– De twee horizontale gaten zijn op zich niet bijzonder omdat veel Würzburg Riesen deze hebben. Echter, deze zijn niet terug gevonden bij andere schotels in Nederland. De twee verticale gaten (iets uit het midden) zijn handmatig toegevoegd en uniek.
– De twee extra ribben zijn ook niet bijzonder omdat deze vaker voorkomen, maar niet op de andere schotels die bij NERA hebben gestaan. Deze ribben zijn bedoeld voor de IFF antennes (IFF = Identification Friend or Foe). Dat zijn extra VHF antennes om – in de oorspronkelijke militaire functie – contact te kunnen houden met de eigen jachttoestellen om deze te kunnen onderscheiden van vijandige toestellen.
– NERA-Midden
Deze Würzburg staat nu bij het Planetron in Dwingeloo.
Deze Würzburg heeft een laat type onderstel, een door PTT gemaakte cabine en een door PTT gemaakte 10 meter schotel van stalen buizen en gaas.
– NERA-Oost
Deze Würzburg staat nu in het Oorlogsmuseum Overloon.
Deze Würzburg heeft een vroeg type onderstel, een door PTT gemaakte cabine, een originele 7,5 meter schotel van aluminium zonder gaten rondom de antennevoet en zonder twee extra ribben.
Restauratie
Na verandering van Volkssterrenwacht Simon Stevin in Sterrenwacht Quasar en opheffing ervan in 2007 is de Würzburg uit Hoeven naar Museum Vliegbasis Deelen gegaan voor restauratie naar de oorspronkelijke militaire functie van een Würzburg radarantenne (type FuMG65) zoals deze in de Tweede Wereldoorlog werd gebruikt. Na de restauratie zal de Würzburg radarantenne in dat museum worden opgesteld (bron 6) en blijft dit icoon van de Nederlandse radioastronomie behouden.
Foto(s): Arie Hin (ASTRON archief); Film(s): Maarten Roos (Lightcurve Films) en Pieter-Rim de Kroon; Polygoonjournaal
Dit jaar is het 70 jaar geleden dat de 21 cm-waterstoflijn voor het eerst werd waargenomen. Amerikaanse astronomen van Harvard hadden de primeur, een zestal weken later slaagden ook de Nederlandse astronomen in Kootwijk daarin. En het is 65 jaar geleden dat de Dwingeloo Radiotelescoop in gebruik werd genomen. De tekst en afbeeldingen hieronder is een bewerking met aanvullingen van een eerder gepubliceerd bericht op oudere versies van de CAMRAS, Volkssterrenwacht Bussloo en wiki.waarnemen.com websites. Waar astronomen in vakliteratuur en wij hieronder vaak spreken over Kootwijk wordt het buurtschap Radio Kootwijk bedoeld dat nu onderdeel uitmaakt van de gemeente Apeldoorn.
Het herinneringspaneel op de Turfberg in Radio Kootwijk
Ter ere van het baanbrekend radiosterrenkundig onderzoek dat in Kootwijk is uitgevoerd, werd tien jaar geleden op woensdag 11 mei 2011 (toen precies 60 jaar nadat daar de 21 cm waterstof radiospectraallijn werd waargenomen) in Radio Kootwijk een informatiepaneel Sterrenkundig verleden van Radio Kootwijk officieel onthuld. Het paneel staat op de Turfberg op de plek waar de bewuste Würzburg-antenne heeft gestaan. De onthulling werd gedaan door prof. dr. Hugo van Woerden (emeritus hoogleraar sterrenkunde aan de Universiteit van Groningen) en Ari Hin (gepensioneerd technicus van ASTRON). Beiden waren in de jaren 1950 betrokken bij het uitvoeren en verwerken van de waarnemingen in Kootwijk.
Onderzoek met omgebouwde Würzburg radarschotels
Tussen 1948 en 1955 stonden er op de Turfberg bij Kootwijk vier Duitse Würzburg radarschotels met een diameter van 7,5 meter. Tijdens de Tweede Wereldoorlog maakten deze schotels deel uit van de zogenaamde Atlantikwall – de Duitse radarverdedigingslinie langs de hele Europese kust. Ir. A.H. de Voogt (hoofd radiodienst van de PTT) had voorkomen dat ze als schroot verdwenen en had een aantal nabij het zenderpark Radio Station Kootwijk neergezet voor onderzoek aan de zon en de ionosfeer.
Eén van de Würzburg-antennes werd door De Voogt beschikbaar gesteld voor radiosterrenkundig onderzoek aan de Melkweg. Dit onderzoek werd geleid door prof. dr. Jan Hendrik Oort van de Leidse Sterrewacht en radio-ingenieur Ir. Lex Muller van de Stichting Radiostraling van Zon en Melkweg (SRZM, de voorloper van ASTRON). De Leidse astronomen wilden radiostraling uit de Melkweg opvangen en de Melkweg in kaart brengen. Dat zou niet mogelijk zijn geweest als niet een aantal jaren daarvoor de 21 centimeter radiospectraallijn van neutraal waterstof was ontdekt.
Dr. J.H. Oort (l) and Ir. A.H. de Voogt (r) at the Dutch coast discussing the astronomical use of Würzburg radar systems.
The Würzburg dish on the Turfberg in Kootwijk in the 1950’s. The antennas of the transmitting station are in the background.
The Kootwijk HI Würzburg dish with Ir. Lex Muller.
De 21 cm waterstof radiospectraallijn
Aangespoord door prof. Jan Oort van de Sterrewacht Leiden, had de toenmalige Utrechtse sterrenkundestudent Henk van de Hulst al in 1944 berekend dat waterstofatomen hele zwakke radiostraling zouden uitzenden op een golflente van 21 centimeter. In het eerste filmfragment uit Spiral Galaxy, de Melkweg ontrafeld legt prof. Kees de Jager dat uit. Waterstof is het meest voorkomende element in het heelal en het komt ook in zeer grote hoeveelheden voor in het Melkwegstelsel, in de vorm van enorme ‘waterstofwolken’. Als die radiostraling echt bestond en waargenomen kon worden, dan konden de beweging van de waterstofwolken én hun de plaats in ons Melkwegstelsel bepaald worden en als zodanig in kaart worden gebracht. Dat legt prof. Hugo van Woerden in het tweede filmfragment uit.
Lees in de samenvatting (eerste afbeelding) en de andere twee afbeeldingen hieronder wat Van de Hulst zelf uitlegt over het bestaan van de 21 cm lijn in zijn artikel Radiogolven uit het wereldruim in het Nederlandsch Tijdschrift voor Natuurkunde, Jrg. XI, No. 12, December 1945.
Technisch bleek het in die periode een hele opgave te zijn om radio-ontvangers te bouwen die voldoende gevoelig waren om de zwakke straling van de spectraallijn op 21 centimeter golflengte te kunnen waarnemen. Maar op 25 maart 1951 hadden de Amerikaanse astronomen Harold Ewen en Edward Purcell van Harvard de primeur. Van de Hulst was dat voorjaar in Harvard om colleges te geven over radiosterrenkunde. Hij had contact met Ewen en Purcell en informeerde hen over de astronomische achtergronden van de waterstoflijn en de te verwachten verbreding van de spectraallijn (als gevolg van het Dopplereffect) door snelheidsverschillen van de waterstofwolken in verschillende delen van de Melkweg. Daar paste Ewen zijn ontvanger op aan. Van de Hulst informeerde Muller over de techniek die Ewen gebruikte om de radio-ontvanger zo stabiel mogelijk te houden om het zwakke signaal te kunnen detecteren. Ewen deed dat door de frequentie van de ontvanger te schakelen tussen ‘op’ en ‘naast’ de frequentie van de spectraallijn. Met die kennis lukte het ook Muller en zijn team een zestal weken na de Amerikanen op 11 mei 1951 om deze radiogolven uit de Melkweg op te vangen. Lees hier een transcriptie van een gesprek dat Ewen en Purcell in 1987 hierover voerden.
De eerste plattegronden van de Melkweg
In tegenstelling tot de Amerikaanse astronomen gingen de Nederlandse onderzoekers en radiotechnici in Radio Kootwijk door met het waarnemen van de 21 cm waterstofstraling. Na de eerste detectie in mei 1951 besefte Muller dat een nieuwe meer gevoelige ontvanger nodig zou zijn die nog minder last zouden hebben van de zenders van het zendstation Kootwijk Radio. Na een jaar werk werd deze in 1952 in gebruik genomen en startte een systematische waarnemingscampagne om de hele Melkweg in kaart te brengen, tenminste voor zover die vanuit Nederland zichtbaar is. Leidse studenten, gesteund door technici van de Stichting Radiostraling van Zon en Melkweg, werkten letterlijk dag en nacht gedurende vele maanden.
Maarten Schmidt (l) and Gart Westerhout (r) observing the Galaxy with the Kootwijk HI Würzburg radio telescope.
Herman Kleibrink in the Kootwijk Würzburg radio telescope.
Lex Muller in the Kootwijk Würzburg radio telescope.
Example of Kootwijk log book data: observation nr. 23 on l=80 b=0 (old alactic coordinates) (june 30, 1952).
Example of Kootwijk recorder paper: 21 cm line observation nr. 23 (june 30, 1952).
In de lente van 1953 werd Van de Hulst, inmiddels sterrenkundige aan de Leidse Sterrewacht, uitgenodigd om de Halley Lecture te houden aan de Universiteit van Oxford over het werk aan de Melkweg. Daarvoor wilde hij graag een eerste versie van een plattegrond laten zien, gebaseerd op de waarnemingen die tot dan toe gedaan waren. In een mum van tijd werd die plattegrond gemaakt, dankzij een crash-actie van Oort en met behulp van alle studenten en rekenaars van de Leidse Sterrewacht. Op deze kaart konden de eerste spiraalarmen duidelijk worden gezien. De zon zit aan de rand van een Melkwegstelsel met spiraalarmen en een doorsnede van zo’n 100.000 lichtjaren. Het was een triomf, een grote stap voorwaarts in ons denken over onze plaats in het Heelal. De volledige tekst van de toespraakThe Galaxy explored by radio waves staat in The Observatory, Vol. 73, P.129-139, 1953 (de ontbrekende pagina 138 staat hier).
First map of the Galaxy presented by Van de Hulst at the Halley Lecture (1953).
Galaxy map in Westerhout’s article in B.A.N. Vol. 13 No. 475 (1957).
Galaxy map in article of Oort, Kerr, Westerhout in MNRAS 118 (1958).
Na de eerste waarnemingscampagne werd een tweede meer uitgebreide campagne gedaan tussen 1953 en 1955. Die waarnemingen stelden de sterrenkundigen in staat om een drie-dimensionale plattegrond samen te stellen. Op deze plattegrond is de structuur van het Melkwegstelsel nog veel beter te zien. Deze plattegrond is gepubliceerd door Gart Westerhout in het artikel The distribution of atomic hydrogen in the outer parts of the Galactic System in het Bulletin of the Astronomical Institutes of the Netherlands, Vol. 13 (No. 475), p.201-246, 1957.
Tevens werd samenwerking gezocht met radiosterrenkundige Frank Kerr en zijn team in Australië, want vanuit Australië kan het deel van de Melkweg dat niet in Nederland boven de horizon komt worden waargenomen. Door de Australische waarnemingen te combineren met de Nederlandse waarnemingen kon dan een volledige plattegrond worden gemaakt zoals gepubliceerd door Oort, Kerr en Westerhout in het artikel The Galactic System as a Spiral Nebula in de Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, Vol. 118, p.379-389, 1958.
De Nederlandse radiosterrenkunde
Van de Hulst (l) en Oort (r) bij de 30 meter diameter kuilantenne van de PTT in Kootwijk.
De activiteiten en resultaten geboekt in Kootwijk en aan de Leidse Sterrewacht vormden het concrete begin van een lange traditie van radiosterrenkundig toponderzoek in Nederland. Een traditie die tot op de dag van vandaag doorgaat.
Met de opening door toenmalig Koningin Juliana op 17 april 1956 kwam de grote radiotelescoop in Dwingeloo (Drenthe) beschikbaar. Een schotel met een middellijn van 25 meter en op dat moment de grootste volledig draaibare radioschotel ter wereld. Dit was de vervulde droom van Oort. Alle radiosterrenkundige activiteiten verhuisden van Kootwijk naar Dwingeloo.
In de jaren 1970 kwam de Westerbork Synthese Radio Telescoop ter beschikking, 14 schotels van 25 meter opgesteld in een oost-west lijn in Westerbork, niet ver van Dwingeloo. Samen kunnen deze schotels een radiotelescoop simuleren met een diameter van 3 km! En in de jaren 2010 kwam LOFAR (Low-Frequency Array) in bedrijf.
Het proefschriftEarly Dutch radio astronomy (1940-1970) : the people and the politics uit 2015 van de historicus Astrid Elbers geeft een grondige analyse van hoe de Nederlandse radioastronomen tot deze resultaten zijn gekomen. En in zijn artikelHow was atomic HI (λ = 21 cm line) in space discovered? uit 2013 beantwoordt de astronoom Richard Strom zijn vraag.
Journalistiek over de Nederlandse radiosterrenkunde
Polygoonjournaal uit de week van 17 april 1956 met de opening van de Dwingeloo Radiotelescoop door Koningin Juliana.
Het artikelEen verjaardag zonder jarige van George Beekman in Zenit van april 1999 over de oprichting van SRZM op 23 april 1949.
De radio-documentaire Sterrenkunde in Nederland – Deel II van Marten Minkema voor het VPRO-programma Onvoltooid Verleden Tijd over radioastronomie uitgezonden op 16 januari 2011. Met (in volgorde van eerste opkomst) de astronomen/technici/historici Henny Lamers, Adriaan Blaauw, Jan Hendrik Oort (opname uit 1978), Hugo van Woerden, Klaas Jansen, Lex Muller (opname uit 1957), Jet Katgert, Astrid Elbers, Ed van den Heuvel, Sip Sijtsma, Teun Grit en Johan Hamaker.
Het artikelOor naar het Universum op de Veluwe door George Beekman en Eddy Echternach dat verscheen op 10 mei 2011 in NRC (met dank aan de NRC-redaktie voor toestemming om het te plaatsen).
De de radioreportage van journaliste Frederique Melman voor het VPRO-programma Labyrint uitgezonden op 15 mei 2011. Met Maarten Roos, Hugo van Woerden en Thijs Groenewegen.
De rode stip is de locatie op de Turfberg van de toenmalige Kootwijk Würzburg radiotelescoop.
De de video impressie van de onthulling van het herinneringspaneel op 11 mei 2011 door Maarten Roos.
Scan de QR-code op het bord en ga zo naar een mobiele website met een korte film waar Hugo van Woerden uitleg geeft bij het herinneringspaneel over het ontstaan van de eerste plattegrond van de Melkweg. Of bekijk deze film op www.ddq.nl/turfberg.
De website Sterrenwacht Radio Kootwijk met een aantal mooie historische foto’s en informatie over het verwijderen en weer terugplaatsen van het herinneringspaneel door Staatsbosbeheer.
Initiatiefgroep herinneringspaneel
Het eerste idee voor het plaatsen van een herinnering kwam van Thijs Groenewegen, oud-inwoner van Radio Kootwijk, naar aanleiding van de film Spiral Galaxy, de Melkweg ontrafeld van Maarten Roos en Pieter-Rim de Kroon en discussies daarover tijdens het Open Monumentenweekend Radio Kootwijk op de kaart in september 2009. Dit is verder ontwikkeld en uitgevoerd door de Initiatiefgroep ‘Sterrenkundig Verleden van Radio Kootwijk’ bestaande uit:
– Harro Frieling (Stichting Apeldoornse Monumenten)
– Ard Hartsuijker (Stichting C.A. Muller Radio Astronomie Station, Volkssterrenwacht Bussloo en Landelijk Samenwerkende Publiekssterrenwachten)
– Maarten Roos (Lightcurve Films)
– Yvonne de Vries (Stedenbouw en Cultuurhistorie Gemeente Apeldoorn)
in nauwe samenwerking met:
– Prof. Hugo van Woerden (Kapteyn Instituut, Groningen)
– Kai Gerards (ontwerp van het paneel)
– Norbert Schmidt (QR-code en mobiele website).
Sponsoren herinneringspaneel
– Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie – NOVA – www.astronomie.nl
– Netherlands Institute for Radio Astronomy – ASTRON – www.astron.nl
– Leidse Sterrewacht – www.strw.leidenuniv.nl
– Nederlandse Astronomen Club – NAC – www.astronomenclub.nl
– Lightcurve Films – Maarten Roos – www.lightcurvefilms.com en www.lightcurvefilms.com/spiralgalaxy/nl/
– Volkssterrenwacht Bussloo – www.volkssterrenwachtbussloo.nl
– Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde Triangulum – www.triangulum.nl
– C.A. Muller Radio Astronomie Station – CAMRAS – www.camras.nl
– Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde – KNVWS – www.knvws.nl
– Voormalige Landelijk Samenwerkende Publiekssterrenwachten – LSPS
– Stichting Apeldoornse Monumenten – SAM – www.apeldoornsemonumenten.nl
– Gemeente Apeldoorn – www.apeldoorn.nl
– Kai Gerards – ontwerper – www.e-volve.nl
– Norbert Schmidt – QR-code en mobiele website – www.ddq.nl en www.astroforum.nl
– Kopers van de film “Spiral Galaxy, de Melkweg ontrafeld” tijdens het Open Monumentenweekend ‘Radio Kootwijk op de kaart’ in september 2009.
Foto(s): CAMRAS Gemma Bassa, Harm Jan Stiepel en Leiden Observatory Archives. Video’s: Provincie Drenthe en RTV Drenthe.
Koning Willem-Alexander en Koningin Máxima brachten woensdag 18 september 2019 een streekbezoek aan Zuidwest-Drenthe. Op het programma stonden onder meer het Nationaal Park Dwingelderveld en ASTRON.
Aan de rand van het Dwingelderveld en vlak bij de ASTRON-gebouwen staat de Dwingeloo Radiotelescoop. Op weg van het Dwingelderveld naar ASTRON wandelde het Koningspaar langs de radiotelescoop. Buiten bij de radiotelescoop gaf CAMRAS-vrijwilliger en ASTRON-medewerker Tammo Jan Dijkema het Koningspaar een korte uitleg met demonstratie van waterstof in de spiraalarmen van de Melkweg. Tammo Jan werd vergezeld door Cor Veldman, een van de langst meewerkende vrijwilligers van stichting CAMRAS. Om de demonstratie goed te kunnen uitvoeren, waren in de telescoop drie telescoop operators aanwezig, de CAMRAS-vrijwilligers Cees Bassa (ook ASTRON-medewerker), Harm Munk (CAMRAS-vicevoorzitter) en Sigrid Witteveen.
A check with Tammo Jan Dijkema. (Photo HJS)
The operators Sigrid Witteveen, Harm Munk, Sigrid Bassa and Tammo Jan Dijkema check the demo and readability of the monitor tied at the telescope. (Photo HJS)
Just adjusting. (Photo HJS)
Mayor Jager and the Royal Couple arrive at the Dwingelderveld. (Photo HJS)
Tammo Jan Dijkema explains the demo. (Photo HJS)
Later, the Westerveld police came back to see how the radio telescope works. (Photo GB)
De grootmoeder van Koning Willem-Alexander, toen Koningin Juliana, heeft de radiotelescoop in 1956 geopend. Daarom vonden wij het bijzonder leuk om het Koningspaar te laten zien dat de radiotelescoop nog steeds werkt, maar nu met vrijwilligers.
Commissioning of the Dwingeloo Radio Telescope by Queen Juliana on April 17, 1956. (Photo LOA)
Queen Máxima and King Willem-Alexander, September 18, 2019. (Photo HJS)
Op de ASTRON-website leest u meer over het bezoek aan ASTRON.
Tijdens het streekbezoek werd aandacht gegeven aan initiatieven van bewoners en ondernemers om de leefbaarheid in hun stad of dorp te behouden. Bij deze initiatieven staat een verbindende aanpak centraal. Het Koninklijk paar bezocht de gemeenten Hoogeveen, Westerveld, De Wolden en Meppel.
– Verslag streekbezoek
– Promotiefilmpje CAMRAS tijdens live TV-uitzending
ASTRON is initiatiefnemer van de Open Science Hubs Drenthe. Verspreid over Drenthe zullen meerdere hubs komen. Vrijdag 17 mei 2019 is aan de Brink in Dwingeloo de eerste Science Hub geopend. De hub heeft als thema De Melkweg want dankzij de Dwingeloo Radiotelescoop kennen we onze plaats binnen ons eigen sterrenstelsel.
In de hub kunnen bezoekers proefjes doen om zelf vast te stellen hoe de Melkweg in elkaar zit. Ook krijgen bezoekers een idee wat radiogolven nou eigenlijk zijn. In de hub is veel aandacht voor wat radioastronomie is en waarom Nederland op dat terrein een rijke geschiedenis heeft. Zo willen ASTRON en andere kennispartners de wereld van wetenschap en techniek dichter bij schoolkinderen en toeristen brengen.
Tijdens de feestelijke opening door André Kuipers gaf deze eerst een kindercollege voor de Dwingelse schoolkinderen over zijn ruimte-ervaringen. En in de hub staat een mooi model van de Dwingeloo Radiotelescoop.
De volgende Science Hub zal in de loop van 2020 in Exloo worden geopend. Die hub krijgt het thema De Oerknal vanwege het onderzoek met de LOFAR (Low Frequency Array) antennes.
Voor bezoekers gaat de Science Hub De Melkweg op 1 juli 2019 open. Naast een bezoek aan de radiotelescoop is het de moeite waard een bezoek aan de Open Science Hub te brengen. Meer informatie en openingstijden van de Science Hub zijn (binnenkort) te vinden op www.opensciencedrenthe.nl.
De Science Hub De Melkweg is gevestigd in een rietgedekte Drentse Hallenhuisboerderij, Brink 4B te Dwingeloo. De Dwingeloo Radiotelescoop ligt buiten Dwingeloo bij Lhee aan de Oude Hoogeveensedijk. De afstand tussen de Science Hub en de Dwingeloo Telescoop is ruim 3 kilometer.
LET OP: In de maanden juli, augustus en september, en in de eerste week van oktober organiseert CAMRAS geen rondleidingen op aanvraag in de Dwingeloo Radiotelescoop. De radiotelescoop is dan te bezoeken tijdens de zomerse zondagmiddagopening, de Open Monumentendagen en het Weekend van de Wetenschap. Buiten die periode kunt u de radiotelescoop alleen op afspraak bezoeken. Alle informatie over bezoekmogelijkheden aan de radiotelescoop vindt u onder Bezoekersinfo.
CAMRAS beheert ASTRON’s Dwingeloo Radiotelescoop en heeft tot doel de telescoop te onderhouden en te gebruiken voor amateurastronomen en radioamateurs, educatieve activiteiten en culturele evenementen. CAMRAS is een non-proft vrijwilligersorganisatie en is onafhankelijk van de Open Science Hubs.
Foto(s): ASTRON archief; Trailer: Jan Klaassens, Hilko Hof, Arie Burggraaf; Video/audio: RTV Drenthe
De 60ste verjaardag van de Dwingeloo Radiotelescoop is vrijdag 15 april gevierd met de première van de documentaire over de restauratie van de telescoop. Jan Klaassens, Hilko Hof en Arie Burggraaf van amateur Videoclub Spotlight in Hoogeveen maakte de documentaire over de restauratie van 2012 tot 2014 en van de heropening op 5 april 2014 door de astrofysicus, radioamateur en Nobelprijswinnaar Joe Taylor.
En CAMRAS vierde de 60ste verjaardag op zaterdag 16 en zondag 17 april met de tweede Europese conferentie over amateur radioastronomie (EUCARA-2016) in Dwingeloo.
Voorafgaand aan de festiviteiten op vrijdag 15 april interviewde RTV Drenthe CAMRAS voorzitter Frans de Jong.
Op zaterdag 16 april schoof RTV Drenthe even aan bij de conferentie en interviewde zij bij en in de zestigjarige radiotelescoop de 89-jarige emeritus hoogleraar Hugo van Woerden die vanaf 1956 met de radiotelescoop heeft gewerkt en voorzitter Frans de Jong. Hieronder het nieuwsitem zoals gepresenteerd in het zondagavond nieuws.
Maandagochtend 18 april, de dag na de verjaardag, blikte RTV Drenthe nog eens terug met een kort interview van Hugo van Woerden en Frans de Jong.
Op 17 april 1956 werd de Dwingeloo Radiotelescoop ‑ destijds de grootste ter wereld ‑ geopend door koningin Juliana. De radiotelescoop heeft tot het einde van de vorige eeuw internationaal een belangrijke en innovatieve rol gespeeld bij het in kaart brengen van de Melkweg, radiobronnen in het heelal en de ontdekking van twee kleine sterrenstelsels in de buurt van de Melkweg die dan ook officieel Dwingeloo I en Dwingeloo II heten. In 1998 heeft ASTRON de telescoop buiten werking gesteld.
Vanaf 2007 heeft stichting CAMRAS met hulp van veel vrijwilligers de oude telescoop weer opgeknapt. De vrijwilligers van CAMRAS gebruiken de telescoop voor eigen astronomische waarnemingen en radioamateur experimenten. CAMRAS stelt de telescoop regelmatig open voor bezoekers, jeugd, onderwijs, amateurastronomen, radioamateurs en andere belangstellenden.
In oktober 2007 werd de radiotelescoop als technisch-wetenschappelijk monument geplaatst op de lijst Top 100 wederopbouwmonumenten 1940-1958. In augustus 2009 werd de Dwingeloo Radiotelescoop een beschermd rijksmonument vanwege de bouwhistorische en wetenschappelijke betekenis van het instrument. Daarna kon ASTRON, eigenaar van het monument, subsidie aanvragen bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en andere subsidiegevers en opdracht geven de telescoop grondig te restaureren.
De restauratiefilm is beschikbaar op DVD en kost 20 euro (inclusief verzendkosten). De DVD bevat de documentaire en een bijlage die alle stappen van de restauratie in meer detail toont. De film van Herman Kleibrink over de bouw van de Dwingeloo Radiotelescoop staat ook op deze DVD. U kunt de DVD via info@camras.nl bestellen.
Leerlingen van de basisscholen Ten Darperschoele in Wapse en De Singelier in Diever gaan Open Monumentendag 2015 in de gemeente Westerveld met een kunstproject openen. Hun tekeningen worden als radiobericht naar de maan gestuurd. Het rijksmonument Dwingeloo Radiotelescoop zal de door de maan teruggekaatste zwakke signalen opvangen en ze weer als tekening ontcijferen.
Het thema van Open Monumentendag 2015 is Kunst & Ambacht in en bij monumenten. Een goede gelegenheid om schoolkinderen in de gemeente Westerveld door middel van een kunstproject met dit top-100 rijksmonument uit de wederopbouwperiode kennis te laten maken.
Barbara de Jong, Jan van Muijlwijk en Daniela De Paulis zijn de vrijwilligers van CAMRAS die de leerlingen bij dit project begeleiden. Op dinsdag 1 september gaven zij een les op de twee scholen. Over astronomie en radioastronomie. Over de vraag waarom er zoveel radiotelescopen in Drenthe staan. En waarom de Dwingeloo Radiotelescoop in hun gemeente Westerveld een rijksmonument is geworden.
Barbara de Jong legde een brug tussen het zonnestelsel en de Melkweg en maakte het met haar presentatie en hands-on uitleg mogelijk om kleine en grote afstanden te bevatten.
Jan pakte de radioastronomie op zoals die jaren lang met de Dwingeloo Radiotelescoop is uitgevoerd. En hoe CAMRAS in beeld kwam toen de telescoop niet meer gebruikt werd. En natuurlijk legde Jan uit wat radioamateurs doen met moonbouncen.
Daniela De Paulis vertelde de schoolkinderen dat zij radiocommunicatie via de maan gebruikt voor het maken van Visual Moonbounce kunstwerken met de radiotelescoop. Zij vraagt de kinderen ook Visual Moonbounce kunst te maken met tekeningen die als radiobericht naar de maan worden gezonden en door de radiotelescoop worden opgevangen.
Tenslotte leerde Jan van Muijlwijk de kinderen een lied (een kleine variant op het Kuikentje Piep) dat zij later in de radiotelescoop samen met hun radio-echo via de maan gaan zingen.
Barbara
Jan
Daniela
Jan zingend
De aftrap voor Open Monumentendag in de gemeente Westerveld is vrijdag 11 september. Dan gaan de schoolkinderen uit Diever (’s ochtends) en Wapse (’s middags) hun tekeningen met de Dwingeloo Radiotelescoop moonbouncen. Eerst bekijken ze het rijksmonument en krijgen ze uitleg in het meedraaiende waarneemhuis. En dan begint de reis van de tekeningen en het ingestudeerde lied: 400.000 km heen en 400.000 km terug. Wat zal er overblijven van hun kunstwerken en wat voegt de maan en de lange reis daar aan toe? Een verslag daarvan staat in Schoolkinderen openen Open Monumentendag met kunst via de maan (vervolg).
Tijdens de Open Monumentendagen is de radiotelescoop voor publiek geopend. De resultaten van het moonbounce kunstproject staan in de telescoop tentoongesteld.
