Auteur(s): Ard Hartsuijker, Frans de Jong, Harm Munk, Jan van Muijlwijk
Foto(s): CAMRAS Harry Keizer, Harm Jan Stiepel, Sigrid Witteveen
Ter gelegenheid van haar tienjarig bestaan hield Stichting CAMRAS zaterdag 4 maart 2017 haar eerste donateursdag. De dag werd voorbereid door Harm Munk, Sigrid Witteveen en Paul Boven. Ruim zestig donateurs (aangevuld met familie, vrienden of kinderen) en een twintigtal vrijwilligers waren aanwezig. Voor ontvangst van onze donateurs en de openingssessie mocht CAMRAS gebruik maken van de centrale hal en het Van de Hulst Auditorium in het ASTRON-gebouw. Daarna kon iedereen individueel of in zelfgekozen groepsverband deelnemen aan de overige activiteiten van het donateursdagprogramma: in de radiotelescoop, op het buitenterrein, in en bij het Mullerhuis of voor een pauze naar de Foodtruck.
Opening in het ASTRON-gebouw
Voorzitter Frans de Jong gaf een uitvoerig overzicht van wat er de afgelopen tien jaren aan werk is verzet door tientallen vrijwilligers en hoe zich dat verhoudt met de doelstellingen van de stichting. Hij benadrukte daarbij dat heel veel zaken alleen maar mogelijk zijn geworden dankzij de inzet van die vrijwilligers en de bijdragen van de donateurs, adoptanten en sponsoren van CAMRAS.
Tweede spreker was Harm Munk die een mooi historisch overzicht gaf over de ontdekking van radiogolven uit het heelal en de radioastronomie die daar uit voort kwam. Die doorbraak kwam met de voorspelling in 1944 van de 21 cm-waterstoflijn door Henk van de Hulst en het succes in 1951 van radio-ingenieur Lex Muller die er in slaagde deze spectraallijn na veel ontwikkelwerk in Kootwijk waar te nemen. Daar werd een eerste plattegrond van de Melkweg samengesteld met duidelijk zichtbare spiraalarmen. Met dat resultaat kreeg Jan Oort toestemming een 25-meter radiotelescoop te bouwen voor meer radioastronomisch onderzoek: de Dwingeloo Radiotelescoop.
In de radiotelescoop
Moonbouncen en moonbounce-kunst in de radiotelescoop
Daniela de Paulis (CAMRAS artist in residence) vertelde hoe zij tot moonbounce-kunst was gekomen en hoe de samenwerking met CAMRAS tot stand kwam. Ze liet mooie voorbeelden zien van de eerste pogingen om beelden te moonbouncen en welk kwaliteitsniveau inmiddels gehaald kan worden nu we de techniek helemaal in onze vingers hebben.
Als illustratie gebruikte Daniela een foto die Apollo 17-astronaut Charles Duke op het maanoppervlak heeft neergelegd. Deze inmiddels beroemde foto van het gezin Duke werd nu door Nando Pellegrini vanuit Italië met behulp van zijn zelfgebouwde 10 meter-schotel als radiosignaal naar de maan gestuurd. 2,5 seconde later werd de radio-echo van dat signaal in Dwingeloo ontvangen door de 25 meter-schotel. En werd het radiosignaal vervolgens gedecodeerd en weer door computersoftware terugvertaald in een foto. Voor één foto duurt dat proces ongeveer een minuut. Bijzonder is dat de foto nog steeds op het maanoppervlak ligt (waarschijnlijk sterk verkleurd) en dat het door Nando verzonden radiosignaal ook voor een heel klein beetje is teruggekaatst door die foto zelf ….
Moonbounce-techniek
Jan van Muijlwijk vertelde een en ander over de techniek van het moonbouncen. Het is de ultieme uitdaging voor de radiozendamateur want het gaat om uiterst zwakke signalen. De maan staat ca. 400.000 km ver weg en om een radioverbinding tussen twee radiozendamateurs mogelijk te maken moet die afstand twee keer overbrugd worden door het radiosignaal. Eerst naar de maan en dan moet de echo dat hele eind weer terug. Daarbij komt nog dat de maan een hele slechte reflector is voor radiosignalen, slechts 7% wordt gereflecteerd. En de maan is een bol waardoor die 7% alle kanten uit gaat. Dat zorgt ervoor dat de verzwakking van het radiosignaal over het hele traject een getal is van een 1 met 27 nullen! Maar dat zorgt in Dwingeloo toch voor verbazingwekkend sterke maanecho’s.
Praten en zingen
Van een paar kinderen in een groep was er één dapper genoeg om een paar woordjes in de microfoon te spreken. Groot was de blijdschap toen 2,5 seconde later de maanecho werd ontvangen. Tenslotte hebben we met die hele groep het Vader Jakob met de maan als echo gezongen.
Pulsardemo
De astronomie in de radiotelescoop werd verzorgd door Harm Munk en Marc Wolf die een demonstratie met uitleg gaven van het waarnemen van een pulsar zoals we dat ook bij rondleidingen doen. Was de pulsar tijdens de eerste demo moeilijk te horen door stoorsignalen, tijdens de tweede poging later op de middag konden de donateurs luisteren naar de mysterieus aandoende tikken uit het heelal.
Op het buitenterrein
Radiosignalen van Jupiter
Voor het ontvangen op 20 MHz van radiosignalen van Jupiter had Simon Bijlsma een Radio Jove-opstelling met lange antennedraden gemaakt.
Radiosignalen van meteoren
Daarnaast demonstreerde Simon hoe je – ook overdag – meteoren kan waarnemen. Dit gaat via radioreflecties van bijvoorbeeld radarsignalen tegen het ionisatiespoor dat meteoren achterlaten in de bovenste lagen van onze dampkring. De radioreflecties lijken op korte fluitsignaaltjes, zogenaamde “pings” en de langere reflecties op “bursts”. Meer informatie hierover staat in ons blog Live meteoren waarnemen met radiogolven. De opstelling in ons blog is echter weer afgebroken vanwege het omhakken van bomen en andere zaken. In de toekomst zal er een permanente opstelling komen.
Dopplereffect
Het Dopplereffect werd door Frans de Jong aanschouwelijk gemaakt met behulp van een piep-apparaatje aan een touwtje en een PC met een frequentiemeetprogramma (Spectrum Lab). Met het programma is duidelijk te zien dat de fluittoon een beetje hoger of lager klinkt als het piepertje (in een tennisbal gestopt) wordt rondgeslingerd.
In en bij het Mullerhuis
Lezing over pulsars
Als aanvulling op de pulsardemonstratie in de radiotelescoop gaf Paul Boven in de grote zaal van het Mullerhuis een lezing over pulsars en hoe je uit de ruwe data de rotatieperiode en de afstand van de pulsar kunt berekenen. Een stukje rekenwerk dat regelmatig door leerlingen en studenten op basis van hun eigen waarnemingen in Dwingeloo wordt uitgevoerd.
Restauratiefilm
Voor donateurs die de film over de restauratie van de radiotelescoop in de periode 2012 tot 2014 nog niet hadden gezien, was er gelegenheid deze te bekijken.
Waterrakketten schieten
Onder leiding van Tammo Jan Dijkema, Ria Hermelink, Henk Kouwen en Hans van Zomeren hebben de kinderen doorlopend genoten van de proef om waterrakketen omhoog te schieten.
Knutselen
Wie uitgeschoten was kon in het knutsellab een draaibare sterrenkaart en een model van een pulsar in elkaar zetten. Onder begeleiding van Harm Jan Stiepel en de eerder genoemde vrijwilligers konden de kinderen ook kleine elektronische schakelingen met knipperende LED’s solderen.
Foodtruck
Gedurende de middag en zeker aan het einde daarvan is gretig gebruik gemaakt van de mogelijkheid om (op eigen kosten) lekkere snacks en drinken te nuttigen bij de Foodtruck Total More.
